Recensie Passions humaines

Passions Humaines is een meesterwerk van de toneelkunst geworden. Dat is zelfs een understatement. Regisseur Guy Cassiers vroeg Erwin Mortier om een theatertekst te schrijven. Mortier fileerde de Belgische samenleving, de politiek, het in de knoop liggen met de identiteit, het koningshuis met een scherpe – voor alles en iedereen trouwens – tekst vol spitsvondige humor. Cassiers gaf ‘m die opdracht omdat de al even surrealistische geschiedenis van het bas-reliëf “De menselijke driften” in witte marmer van Jef Lambeaux hem danig onder de indruk maakte.

Lambeaux leefde en werkte in de tweede helft van de negentiende eeuw. In Antwerpen is de Brabofontein, het Appelmans-gedenkteken (aan de Kathedraal) en het Hansahuis op de hoek van de Suikerrui en de Ernest Van Dijckkaai onder andere van zijn hand. Maar zijn meesterwerk is  “De menselijke driften”, in Carara-marmer, dat 12 m lang is en 8m hoog. Het werk, een opdracht van de toenmalige Koning Leopold II, werd totaal neergesabeld door de pers en publiek, niet in het minst de katholieken en zelfs de anarchisten die het veel te controversieel vonden toen het ontwerp in 1889 voorgesteld werd. Een groot schandaal was het vonden zij. Volgens hen was het een werk dat pornografisch was én godslasterlijk. Enkel de liberalen zagen destijds wel iets in het werk dat op zijn zachtst gezegd inderdaad het vrijheid-blijheid-principe nastreeft. Victor Horta kreeg in 1890 de opdracht van Koning Leopold II om een paviljoen, een Grieks tempeltje te bouwen in het Jubelpark. Daarin kwam het werk van Lambeaux.

In 2013 gaf de overheid de opdracht om het paviljoen te restaureren. Het bas-reliëf zelf zat niet mee in het restauratieproject. Beide: beeldhouwwerk en paviljoen waren namelijk ondertussen in slechte staat. Pas sinds 11 mei 2015 wordt “De menselijke driften” gerestaureerd dankzij de financiële steun van het fonds Inbev-Baillet Latour. Maar vooral: het paviljoen was in die tijd nauwelijks open zodat kunstliefhebbers deze schat wel erg zelden met eigen ogen konden bewonderen.

Of hoe een kunstwerk de maatschappelijke tegenstellingen tot nu, de visie op mannen en vrouwen, op kunst en politiek, de visie naar richting,… haarfijn weergeeft en de vinger aan de pols houdt van jarenlange besluiteloosheid, en hete aardappelen van zich wegschuiven. Kortom: het gebrek aan moed en de mouwen uit de handen steken van de politici. Hoe een kunstwerk dus de stilstand van een land, de ontwikkeling ervan op cultureel en economisch vlak, los van de algemene conjunctuur waarin Europa en de wereld zich bevinden, fijntjes toont.

“Passions humaines” kende twee premières, één voor Mons 2015 en één in de thuishaven van het Toneelhuis: de Bourla. Een mens zou denken dat het een compromis à la belge is, een soort van wafelijzerpolitiek. Nu goed, burgervader Elio Di Rupo herkende zichzelf misschien wel in de tekst. Zo neigt het Nederlands accent van Thierry Hellin als Leopold II wel heel erg in de richting van dat van Di Rupo. Daarnaast is er de (ontluikende) homofiele liefdesrelatie tussen schrijver Georges Eekhoud (gespeeld door Jorre Vandenbussche) en de socialistische kunstcriticus Sander Pierron (Vincent Hennebicq). Het Letterenhuis bewaart honderden brieven die een inzicht geven over de correspondentie tussen beide heren die er allebei een relatie op nahielden: Georges met de katholieke kinderloze Cornélie van Camp die niet kon studeren en de vrouw aan de haard is (gespeeld door Katelijne Damen) en Sander met zijn kinderloze vriendin Adèle Deforge (Claire Bodson).

De acteerprestaties – alle aandacht gaat naar de tekst, gek veel wordt er niet gespeeld, de handeling is eerder statisch – zijn van een exquis niveau maar wat wil je met een tekst die eten en drinken is voor elk acteur.  Al moet gezegd dat het Frans van Kevin Janssens als Horta tegenover Saulnier  als de minnares van Leopold II en Hellin als Leopold II wat te ingestudeerd overkomt.

Tom Dewispelaere speelt de rol van journalist, anarchist en flamingant Gilbert Vandecaveye die het scherp geschut bovenhaalt op Lambeaux’ werk en het volledig de grond in boort. Zijn grootste tegenstrever is Max Sulzberger, een Belgischgezinde kunstkenner en tevens conservatief-liberaal journalist die graag pocht met zijn kennis én de flaminganten maar al te graag inpepert dat het Frans toch wel een uitzonderlijk mooie taal is, hier heerlijk neergezet door Marc Van Eeghem.

Tegenstellingen genoeg dus in een voorstelling die het Frans en het Nederlands afwisselt. Mortiers tekst snijdt, is haarscherp, geeft met gevoel voor humor kritiek op de situatie, op die tegenstellingen, en blijkt nog hyperactueel ook. Zowat iedereen wordt door de mangel gehaald.

Over de pers:  “Journalisten dat zijn mensen die niet kunnen schrijven, mislukte auteurs dus.”   Of nog: “Hoor ze kakelen, op zoek naar hun stem”.

Over kinderen: “kinderen zijn niet alles in het leven.”

Over het geloof: “Als ik voor mijn stoof sta en mijn pap begint te schiften dan wend ik me tot God”. “Komt het dan nog goed?” “Soms wel en soms ook niet.”

Over het socialisme:  “Een socialist in lakschoenen is geen socialist maar een lakei.”

Over anarchisten: “Om een weekblad uit te brengen kunnen de anarchisten zich wel organiseren.”

Over liberalisme: de naam van Max zorgt voor een spraakverwarring bij Corélie die het in het stuk even over (Karl) Marx zal hebben in plaats van Max.

Over man-vrouwrelaties: “Achter elke man staat een vrouw met een emmer en een dweil.”
Tevens bevat de tekst een scherp conflict tussen Leopold II (Thierry Hellin) en diens minnares Blanche Delacroix (Candy Saulnier) dat zich al aankondigt bij het begin van de voorstelling.

Over kunstenaars:  “ze zijn even grillig als vrouwen.”

Over de Belgen en hun identiteitsprobleem: “Een volk met potentieel dat veel te preuts is en eigenlijk zijn potentieel onvoldoende uit wegens onvoldoende durf.” en nog: “de Belgen mogen met iedereen dansen maar met niemand flirten.” of: “België is zoals kalfsvlees dat aan een varkenskotelet genaaid is” om tot een geweldige vaststelling te komen waar we écht wel uniek in zijn:  “Belgen zijn het enige volk ter wereld die hun frieten twee keer bakken”.

Over de Vlamingen: “Vlamingen zijn de witte negers.”

Over het koningschap: “ Een koning moet nu eenmaal zijn volk erbij nemen.”

Over Leopold II en Congo: Victor Horta (Kevin Janssens) geeft een scherp ironisch antwoord aan Leopold II wat diens belangrijkste verwezenlijking was.  “Uw missie in Congo” klinkt het kurkdroog (Leopold II was privé-eigenaar van Congo en was tevens verantwoordelijk voor wantoestanden tegenover de lokale bevolking onder zijn bewind)

Over taal: “Een uitroepteken is een vraagteken met een erectie.”

Over ministers: “Het zijn poedels die enkels likken.”

Wanneer het trio Horta, Sulzberger en Vandecaveye op café gaan, laaien de gemoederen hoog op.  Het geluidsontwerp van Diederick De Cock en Muriel Legrand laat dan kerkklokken horen met valse tonen en kleuters die op een speelplaats spelen op de achtergrond wat treffend de situatie samenvat.

Of hoe Passions Humaines prachtig aantoont wat stilstand betekent in dit land zonder dat je daarvoor – we zeggen zo maar wat - op het viaduct van Merksem moet staan. En hoe de afwikkeling van de mobiliteitsproblematiek in Antwerpen straks de nieuwe “Menselijke driften” wordt, met dat verschil dat er hier van kunst, controverse, blasfemie of pornografie geen sprake is. Enkel zuiver tegengestelde belangen die op het scherpst van de snee uitgespeeld worden…

< Bert Hertogs > 

Passions Humaines is nog in de Bourla te zien t.e.m. 23 mei 2015.